Ik droomde dat ik door een veld liep, een heideachtig veld, en op een grote rode knop stuitte. Wat
deed die daar, wat moest ik ermee? De knop had een fraai afgeronde rand. Als ik erop zou klimmen
en het hele ding met mijn gewicht zou indrukken, welke reeks van gebeurtenissen zou zich dan
ontrollen? Ik zag elders in de wereld een raket opstijgen, een watermassa losbarsten of ergens
vlakbij een luik opzijschuiven en een tunnel naar Australië opengaan. Nieuwsgierig was ik wel
maar ik deed niks. Besluiteloos stond ik daar en luisterde naar de vogels, het piepen van de
veldmuizen en de wekkerradio.

Bij de meeste apparaten en machines bevind je je aan de buitenkant, uitzonderingen als auto’s en
liften daargelaten. Communiceren met het apparaat gebeurt meestal via de knoppen. Dat gaat zo: je
leest en kiest en dan drukt je vinger een knop in. Simple comme bonjour. Neem nu een mogelijk
begin van de dag: eerst de wekker, dan het bedlampje, de waterkoker, het koffiezetapparaat, de
broodrooster, tandenborstel, haardroger, spoelknop van het toilet, de computer, de schuifdeuren van
de lift, de slagboom bij het verlaten van de parkeergarage… Bij veel apparaten is de knop het enige
(uitsteeksel) waarop we invloed uitoefenen. Wat er na het indrukken allemaal gebeurt, onttrekt zich
aan onze invloed en meestal ook aan het zicht.

Vroeger was een knop een teken van macht. De regeringsleider had een rode knop, de generaal had
een rode knop, de piloot van de bommenwerper had een rode knop, directeuren riepen er hun
secretaresses mee op en James Bond bediende daarmee de schietstoel in zijn Aston Martin. De
hoofdredacteur belde naar zijn bedrijfsleider en liet diens vinger dramatisch de persen stoppen. De
voorman in de fabriek had een knop om de lopende band stil te zetten en de lange arm van de
vakbond te tonen. Ambtenaren, managers en politici droomden hardop over de ultieme
beheersbaarheid ‘alles onder één knop’.

Nu beginnen de knoppen door het oprukken van de toetsen steeds meer terrein te verliezen en ja
toetsen zijn een tikje anders. Het indrukken van een knop – met je machtige vinger – is het
opleggen van je wil, is het geven van een opdracht: ‘aan’, ‘doe dit’, ‘zoveel keer’. Bij het aanraken
van een toets echter zet je vinger geen kracht maar beroert de toets lichtjes en doet welhaast een
verzoek. Meestal is het ook zo dat een apparaat vraagt danwel eist dat je iets als een code intoetst
voordat er überhaupt begonnen kan worden of verdergegaan. Eerst moet de gebruiker zich
legitimeren bij het apparaat ‘heus, ik ben het echt zelf’, zo niet dan blijf je ‘buiten’. Door een toets
te beroeren leg je het apparaat niet je wil op – je verordonneert niks – je ‘krijgt’ toegang. Als je
boos wordt op het weerspannige of eigenwijze apparaat en gaat slaan of schoppen dan zijn de rapen
helemaal gaar.

Knoppen en toetsen brengen een andere machtsverhouding met zich mee – ik sla de tussenterm
‘druktoets’ voor de duidelijkheid maar even over – en je zou het verschil kunnen typeren als ‘van
bevelen naar toegang vragen’. Maar in de toekomst zal dat vragen steeds minder worden. De
apparaten gaan zelf beslissen wat er moet gebeuren zonder overleg met de gebruiker. Wat wel zal
toenemen is de onderlinge communicatie tussen de dingen, het zogenaamde internet of things. Een
bekend voorbeeld hiervan is de koelkast die een bericht stuurt naar de supermarkt om etenswaren
bij te bestellen, samen regelen zij de bevoorrading van het huishouden. Een ander saillant gegeven
is dat wij door simpelweg aanwezig te zijn – op bepaalde locaties in de stad of op het web – steeds
meer reacties gaan oproepen zonder dat wij daarom vragen. Je loopt bijvoorbeeld door een groot
warenhuis en jouw aanwezigheid zorgt ervoor dat er diverse netwerken worden geactiveerd die op
jou reageren, o.a. door boodschappen naar je telefoon te sturen en gegevens over je winkelgedrag
naar ‘dataonderzoekers’ te zenden. Geen opdracht of verzoek meer nodig. Je triggert allerlei
netwerken zonder ook maar een vinger uit te steken. Reuze handig en ook wel griezelig. Geen
opdracht of verzoek meer nodig en geen knop of toets meer te bekennen.

________________________________________________________________________________________

Op de Schelde

Uit de radio klinkt een nieuwsbericht over
het lichten van een scheepswrak op de Schelde
wat me denken doet aan een achteroom
en een tochtje langs zijn fuiken. ‘Knoppen’,
zei hij tegen mijn neef en mij ‘overal’.
Vlot bijna elegant waren zijn enorme handen
in de weer met de staken en de netten.
De wind was vlagerig, af en toe vlogen
gelige schuimvlokken het bootje in.
‘Moderne gekte jongens, sinds de oorlog
lijkt het leven één grote oefening om niet
zomaar een knop in te drukken, eventjes,
welke dan ook, liefst een mooie rooie.’
Meeuwen vlogen naderbij en dwarrelden.
‘Kijk’ wees hij de vissen aan ‘wijting, schar,
tong en daar een paling’ die rond onze laarzen
bewogen tussen de boeien en het oranje touw.
Griezelig maar het rook lekker zilt en stenig.
Hij krabde door zijn muts aan zijn hoofd
‘en jongens, toets nooit en nergens
onder geen beding een code of wachtwoord in’.

Deze bijdrage verscheen in de uitgave Hoe de dingen ons bewegen, samengesteld door Bernke Klein Zandvoort en Caroline Ruijgrok is te bestellen via Trebbelsee.