thema:

Een oefening in spontaniteit

Als het willen door niets geregeerd wordt, door geen enkele externe finaliteit, wordt hij kracht. Dat is misschien de bondigste synthese van de studie L’Usage du vide. Essai sur l’intelligence de l’action de l’Europe à la Chine van de Zwitserse denker en sinoloog Romain Graziani. Het is een gevoel dat sporters in hun beste momenten zullen herkennen, zoals ook goede redenaars ervaren die zich weliswaar voorbereiden, maar zich vervolgens als het ware overgeven, met volledig open blik en een hoofd dat naar geen woord meer tast, wetende dat al sprekende de woorden vanzelf zullen komen, precies aansluitend bij het moment. Het is een euforisch gevoel, vergelijkbaar met de flow van sporters. Er is oefening voor nodig, studie en discipline, en ook vertrouwen, overgave aan het idee dat je er klaar voor bent. 

Daarmee verband houdend, maar van grotere importantie voor het reilen en zeilen van de wereld is het zoeken naar grootheid in de politiek, waarvan Lao Tseu al ver voor onze jaartelling de wrede psychologie blootlegde. We hoeven maar even te kijken naar het optreden van wethouder Hekking (Kees van Kooten) om te zien hoe deplorabel een politicus is als die zich belangrijk tracht te maken, in zijn geval door frontaal voor de camera te gaan staan en daarmee het zicht op anderen, en zelfs zijn meerdere weg te nemen. In de oude teksten heet het dan dat grootheid plat valt zodra die zich (geforceerd) wil manifesteren. Het verlangen een groot man te lijken kenmerkt de kleinheid van de man. Grootheid en glorie bestaan slechts ‘als niets actief en zichtbaar is ondernomen om ze voort te brengen.’ 

Deze hoge opvatting van grootheid zagen velen terug bij de verkiezing van Barack Obama tot president. Zijn humor, wijsheid en bescheidenheid zag menigeen als belangrijke eigenschappen van een zo machtig man. Deze openbaarden zich bovendien vanzelf, zo leek het tenminste, niet door een overdreven inspanning van de man. We namen ze waar als zijn natuurlijke aanleg, en dat nam velen voor hem in. Diezelfde eigenschappen riepen bij anderen echter juist weerstand op: zijn tegenstanders transformeerden die in gebrek aan gevoel voor ernstintellectualisme, gebrek aan actie en robuuste aanwezigheid. 

Hierin toont zich ook een heel andere visie op grootheid. In de Chinese teksten en de analyse van Graziani gaat het om een grootheid van het juiste midden, van de rechtvaardigheid, van oog en oor voor het volk. Om de wijsheid van een groot heerser die als hij een zeer bedreven houtwerker ontmoet nieuwsgierig is naar diens geheimen, diens kennis van het hout. Zo’n heerser weet wat hij niet weet, en weet de kennis van anderen op waarde te schatten. 

Hoe anders toont zich Obama’s opvolger wiens optreden zich juist kenmerkt door holheid, voortdurende grootspraak, onwaarachtigheid. Toch weet hij bij velen de indruk te wekken van een krachtige persoonlijkheid. Hij is Hekking maar dan oneindig gekwadrateerd, een en al drang, wil, ambitie. In onze verdeelde wereld, waarin nuances ver te zoeken zijn, in ons beeldtijdperk lijkt zo iemand veel eenvoudiger dan vroeger te kunnen worden gepresenteerd als de juiste man op de juiste plaats. In de Angelsaksische ‘realistische’ filosofie vraagt een wereld van wolven bovendien om een winnaar, althans iemand die zich als zodanig afficheert. Hij neemt letterlijk het hele beeld in en niemand weet meer wat er achter hem staat. Wie daar geforceerd glimlachend staan zijn figuranten, onvermijdelijk meelopers, ze denken mogelijk te profiteren maar komen bijna alle bedrogen uit. Ze zijn evenzeer niet zichzelf als hun meester, en houden elkaar daarin triomfantelijk gevangen. Dit is de wereld van het veinzen, van de gefingeerde spontaniteit.  

De subtiele filosofie van de sublieme spontaniteit stuit hier op die van de gespierde wil van het koste wat het kost slagen, wat door menigeen als krachtig wordt gezien. Intussen is de leegheid van Trump een heel andere dan Graziani en zijn Chinese leermeesters bedoelen als zij spreken over het bereiken van de dingen die ons het liefste zijn: vrolijkheid, gratie, de slaap. De geslaagde pose staat hier diametraal tegenover het geslaagde zijn; beide zijn lastig te bereiken. De brute, bewuste wil tegenover de pure, spontane wil, twee verschillende werelden en werkelijkheden. Het is een verschil van nacht en dag. 

Het is het verschil tussen zoeken naar evenwicht en zoeken naar overwicht. Het verschil tussen evenwicht en winnen, terwijl de winst ook geopolitiek beschouwd uiteindelijk vooral gebaat is bij evenwicht, meen ik. (De haviken denken daar uiteraard anders over, maar ook zij moeten slapen, en ook zij willen de golfbal sierlijk door de lucht zien zeilen om deze dicht bij de hole te doen landen.) 

De rest van het essay is te vinden in Terras #18 ‘Cariben’.

Over de auteur:

Henk Pröpper (1958) is auteur van onder meer Het zwaard van de krab en Intiem slagveld. Hij was diplomaat, directeur van het Nederlands Letterenfonds en directeur-uitgever van De Bezige Bij/ AW Bruna. Momenteel werkt hij zelfstandig als cultureel adviseur, ook is hij literair medewerker van De Volkskrant.